درس معماری اسلامی ایران ؛ تاریخ معماری اسلامی و سبک شناسی معماری

مفهوم و معنی معماری اسلامی ایران

معماری اسلامی ایران دارای دو مشخصه کلی است و آثاری که واجد این ویژگی ها باشد در حوزه معماری اسلامی ایران قرار می گیرد:

• معماری که در دورره اسلامی به وجود آمده اند.
• معماری که در محدوده تاریخی و جغرافیای ایران به وجود آمده اند.
• بنهایی که بانیان مسلمان دارند.
• بناهایی که از اصول دینی و سفارشات مذهبی تبعیت می کنند.

محدوده تاریخی جغرافیای معماری اسلامی ایران

از نظر تاریخی معماری اسلامی ایران یک دوره 1200 ساله شامل قرون اولیه اسلامی تا اوایل حکومت قاجار را شامل می گردد. از نظر جغرافیایی نیز محدوده ای پهناوری از شرق تا بخش هایی از چین و هند و از غرب بخش هایی از آناتولی و عراق را شامل می شود. چنین وسعت تاریخی و جغرافیایی باعث شده است که تاریخ نگاران معماری روش های مختلفی را برای دسته بندی و مطالعه آثار معماری اسلامی ایران به کار گیرند. این مسئله باعث بروز اختلاف نظرهایی میان تاریخ نگاران معماری شده است که این اختلاف نظرها بعضا بسیار اساسی و جدی بوده است.

روش های تاریخ نگاری معماری ایران

1- نوع فرهنگ نامه : معرفی آثار هنر و معماری به صورت توصیف (شناسنامه ) برای هر اثر. مانند کتاب « تاریخ معماری به روش تطبیقی » ، اثر بانیسترفلچر ، سال :1898

2- نوع تفسیری : تحلیل فضاها ، اهمیت دادن هویت فضا ، توضیح و تفسیر و تفکر در این برخورد زیاد است و امکان تفسیر اثر برای همه وجود دارد . کتاب « معماری و بستر تاریخی » نویسنده : دیوید دانستر و ایرن بردن

3- روش ترکیبی : تفسیر +توصیف تاریخ (زمان) کتاب « تاریخ معماری، قرار گیری و مراسم »، نویسنده :اسپیرو کوستوف

4- نوع گونه شناسی : بر اساس کاربری هر فضا توصیف میشود ، بر اساس کاربری فضاهای معماری تقسیم بندی می شود. کتاب « معماری اسلامی »، نویسنده :هیلن برندا

5- تک نگاری : توضیح و توصیف در مورد یک یا چند بنا کتاب « مسجد جامع اصفهان »، نویسنده :اوژن گالدیری

6- تکیه بر حوزه های جغرافیای یا اقلیمی : کتاب « گیلان » ،

7- تکیه بر حوزه های تاریخی ( بازه زمانی) : کتاب « معماری خراسان دوره تیموری »، نویسنده :لیزا کلمبک (هم از لحاظ تاریخی و هم از لحاظ جغرافیایی )

از جمله نویسندگان ایرانی که در زمینه تاریخ نگاری معماری ایران نقش به سزایی داشته اند، می توان به مرحوم پیرنیا اشاره نمود. تالیفات ایشان از جمله منابع مهم درس معماری ایرانی اسلامی است که در دانشگاه ها تدریس می شود. ایشان با نگاهی باستان شناسانه و با در نظر گرفتن ویژگی های قومی و اقلیمی هر منطقه به دسته بندی آثار معماری ایران در قالب شش سبک یا شوه معماری پرداخته اند. در مقیاس کلان تر هم ایشان آثار معماری اسلامی را به چهار مکتب کلی بخش کرده است که در ادامه این بخش بندی ها آمده است.

مکاتب و سبک های کلی در معماری دوران اسلامی

استاد پیرنیا در کتاب سبک شناسی معماری اسلامی خود، معماری اسلامی را تحت چهار زیر شاخه کلی تقسیم بندی نموده است. این چهار سبک یا مکتب در معماری اسلامی به شرح زیراست:

1. سبک ایرانی : شامل عراق کنونی ، هند تا خاور دور و بخش هایی از آناتولی با مرکزیت ایران
2. شیوه مصری : شامل مصر و تونس و بخش هایی از شمال قاره آفریقا
3. شیوه شامی : شامل رم شرقی و قلمرو امپراطوری بیزانس ، فلسطین و شامات با مرکزیت سوریه کنونی
4. شیوه مغربی : شامل بخش هایی از جنوب و جنوب غربی اروپا تا بخش هایی از فرانسه و ایتالیا با مرکزیت قرطبه در اسپانیا

شیوه های معماری سبک ایرانی

سبک ایرانی در معماری اسلامی نیز شامل شیوه های مختلفی است که این شیوه های معماری ایرانی مطابق نظر استاد پیرنیا به ترتیب زیر است:

• شیوه پارسی : از زمان مادها تا حمله اسکندر مقدونی به ایران
• شیوه پارتی : از حمله یونانیان تا اواخر حکومت ساسانیان
• شیوه خراسانی : قرون اولیه اسلامی شامل قرن اول تا چهارم هجری قمری
• شیوه رازی : قرن چهار تا اوایل قرن هشت هجری
• شیوه آذری : قرن هشت و نه هجری
• شیوه اصفهانی : قرن ده تا دوره اوایل دوره قاجار

اصول معماری ایرانی

• معماری ایرانی به عنوان مکتب مهم و تاثیرگذار معماری خاورمیانه دارای قواعد ویژه ای است. این اصول را می توان وجه تمایز مکتب ایرانی و دیگر مکاتب معماری اسلامی دانست. اصول معماری ایرانی مطابق نظر دکتر پیرنیا به شرح زیر است:
• اصل مردم واری : یعنی پیروی اندام طرح از تناسبات انسانی.
• اصل پرهیز از بیهودگی : هیچ بخش از معماری اسلامی تزئین محض و بیهوده نیست و نمی توان آن را حذف کرد.
• اصل نیارش : نیارش یعنی علم ساختمان یا فن شناخت مصالح است. استفاده از پیمون در نیارش یکی از ویژگی های معماری ایرانی است.
• خودبسندگـی : به معنی استفاده از مصالح موجود و بومی و شوه های بومی برای ساخت است.
• درون گرایی : احترام به حریم و تمایز بخش خصوصی و بخش عمومی از مهمترین اصول طراحی خانه های مسکونی و کاخ های ایرانی است.

مجموعه پاورپوینت های سبک شناسی معماری اسلامی ایران

برای دانلود روی تصاویر کلیک کنید.

به جهت اهمیت درس معماری ایران ،در کنکور کارشناسی ارشد معماری و معماری منظر این درس از جمله دروس مورد تاکید در شاخه مبانی نظری و تاریخ معماری است. از این رو توجه و وقت بیشتری نسبت به سایر دروس معماری می طلبد. منابع مهم و اصلی برای این درس در ادامه اشاره شده است ولی علاوه بر منابع اصلی توصیه مطالعه جزوات اساتید برجسته دانشگاه های معتبر نیز بسیار توصیه می گردد. این جزوات به دلیل ارایه مطالب مهم و کلیدی در قالب دسته بندی های مختلف می توانند در فهم مطالب معماری اسلامی مفید واقع شوند.

منابع درس معماری اسلامی ایران

• محمد کریم پیرنیا ، شیوه های معماری ایرانی ، تدوین غلامحسین معماریان، تهران، مؤسسۀ نشر هنر ،1369
• ریچارد اتینگ هاوزن ، هنر و معماری اسلامی، مترجم یعقوب آژند ، 1378
• پوپ ، معماری ایران، ترجمۀ غلامحسین صدری افشار، تهران، انتشارات اختران ،1388
• منصور فلامکی ، اصل ها و خوانش معماری ایرانی، نشر فضا ، 1391
• محمد یوسف کیانی ، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) ،1390
• اولگ گرابار ، شکل گیری هنر اسلام، مترجم مهرداد وحدتی دانشمند ، 1379
• جرج میشل ، معماری جهان اسلام، ترجمه یعقوب آژند، نشر مولی ، 1388

جزوه معماری اسلامی ایران برای کنکور کارشناسی ارشد معماری و منظر

برای دانلود روی تصاویر کلیک کنید.